Er wordt geschreeuwd in het Estadio Nacional in Santiago. Het beslissende kwalificatieduel tussen Chili en de Sovjet-Unie staat op het punt om te beginnen. Wie vandaag wint, mag naar het WK van 1974. De heenwedstrijd, in het Leninstadion in Moskou, was in 0-0 geëindigd. Een goede uitgangspositie voor de Chileense underdogs.
De Chileense spelers zwaaien naar het publiek en stellen zich op. Erich Linemayr, de Oostenrijkse scheidsrechter, fluit voor het begin van de wedstrijd. Chili neemt de aftrap en zoekt meteen de aanval. Met vlotte combinaties steekt de thuisploeg de vijandelijke helft over. Soepeltjes gaat de bal van links naar rechts, en weer terug. Dan krijgt aanvoerder Francisco Valdés, met rugnummer 19, de bal in het penaltygebied aangespeeld. Het lijkt buitenspel, maar er wordt niet gefloten. Valdés dribbelt naar het doel en schiet van dichtbij raak. 1-0, na minder dan een halve minuut spelen. Een vliegende start voor de thuisploeg.
Een belangrijk detail is dat de tegenstander, de Sovjet-Unie, helemaal niet op het veld stond. De Chilenen waren een lege helft overgestoken en hadden de bal in een leeg doel geschoten. De Sovjet-Unie had de kwalificatiewedstrijd namelijk geboycot. In dit bezoedelde stadion wilden zij niet voetballen.
IJskoud
Kort voor de kwalificatiewedstrijden werd Chili geleid door de democratisch verkozen president Salvador Allende, die het land wilde hervormen naar een socialistisch model. Allende onderhield goede banden met de Sovjet-Unie, Cuba en andere communistische staten, maar niet met de Amerikanen, zoals gebruikelijk in het klimaat van de Koude Oorlog. Na een turbulente periode vol inflatie, stakingen en protesten pleegde het leger op 11 september 1973 een gewelddadige coup. De luchtmacht bombardeerde het presidentiële paleis, dat daarna werd bestormd door soldaten. Daar vonden ze Salvador Allende, die zijn eigen leven had genomen.
Een militaire junta, geleid door generaal Augusto Pinochet, nam de macht over en greep meteen hard in. Het parlement werd ontbonden en de meeste media vielen in handen van het regime. Duizenden communisten, vakbondsleden en linkse activisten werden opgepakt, gemarteld of geëxecuteerd. Veel van de gevangenen werden bijeengedreven in het Estadio Nacional. Het stadion werd het toneel van martelingen en executies. En juist in dat stadion van de dood, zoals Der Spiegel het omschreef, moest op 21 november 1973 de beslissende WK-kwalificatiewedstrijd tussen Chili en de Sovjet-Unie plaatsvinden.
Het Kremlin was verbolgen over de coup tegen Allende en weigerde de junta te erkennen. Voetballen tegen het Chileense elftal kon nog net, maar voetballen op een martellocatie ging echt te ver. De voetbalbond van de Sovjet-Unie stuurde een woedend telegram naar de FIFA: de staatsgreep was ‘fascistisch’, het nationale stadion was een ‘concentratiekamp’ geworden en de Sovjets konden niet spelen in een stadion ‘bevlekt met het bloed van Chileense patriotten’. Ze verzochten de FIFA om de wedstrijd op zijn minst te verplaatsen naar een andere locatie. De bond stelde een onderzoek in. De bizarre uitkomst van dat onderzoek was dat het allemaal wel meeviel. Het stadion fungeerde alleen als een soort opvangcentrum waar mensen werden vastgehouden om hun identiteit vast te stellen. In het verslag stond ook dat er buiten het stadion 50 tot 100 mensen stonden te wachten op nieuws over hun familieleden, en dat het grasveld in perfecte staat verkeerde.
De FIFA, varend zonder moreel kompas, concludeerde dat het Estadio Nacional een geschikte locatie was. De Sovjet-Unie trok zijn eigen conclusies en kwam gewoon niet opdagen. En zo scoorden de Chilenen een zinloos doelpunt tegen een denkbeeldige tegenstander in een bebloed stadion. Scheidsrechter Linemayr kon niet anders dan de wedstrijd beëindigen. De FIFA kende de overwinning toe aan Chili, dat zich daarmee kwalificeerde voor het WK in West-Duitsland. De Sovjet-Unie claimde de morele overwinning.
Over de muur
De ijzige hand van de Koude Oorlog zou het WK van 1974 nog een paar keer raken. Dat is erg passend, want gastheer West-Duitsland was in veel opzichten het epicentrum van de ideologische strijd tussen kapitalisme en communisme. Alleen al de naam van het land vertelt een eigen verhaal: de wereld was verdeeld in Oost en West, Karl Marx versus Coca-Cola, Trabant tegen Rolls-Royce. Het bekendste symbool van de Koude Oorlog stond natuurlijk in Berlijn, waar de DDR een muur had neergezet om te voorkomen dat mensen per ongeluk het arbeidersparadijs zouden verlaten.
Het gedonder begon al met de aankomst van de Chileense selectie. Die kon zomaar het doelwit worden van linkse protesten tegen de junta, en misschien wel van een aanslag. Vlak voor het begin van het WK ontplofte bijvoorbeeld een bom bij het Chileense consulaat in West-Berlijn. De organisatie nam daarom de zwaarste veiligheidsmaatregelen. De Chilenen landden op een afgelegen gedeelte van de Berlijnse luchthaven Tempelhof, waar de Duitse politie klaarstond met pantserwagens. Van daaruit werd het team met hoge snelheid in een ongemarkeerde bus naar zijn verblijf geëscorteerd, waar politieagenten en rollen prikkeldraad de wacht hielden.
Bij twee wedstrijden van Chili in het Olympisch Stadion in Berlijn braken inderdaad protesten uit. Het was een toepasselijke plek voor dit soort politieke acties, want in 1936 vormde dit stadion het decor van de nazipropaganda tijdens de Olympische Spelen. Studenten en Chileense vluchtelingen in het publiek ontvouwden spandoeken met daarop de tekst ‘Fascismo no’, en ‘Chile si, junta no.’ Tijdens de wedstrijd tegen Australië wisten ze zelfs het veld te betreden, waardoor de wedstrijd kort moest worden onderbroken. Lang zouden de protesten niet duren, want de Duitse politie zwermde al snel door het stadion om de demonstranten af te voeren en hun spandoeken in beslag te nemen.
Duitsland tegen Duitsland
Dan was er ook nog de Koude Oorlog op gras: de groepswedstrijd tussen West-Duitsland en Oost-Duitsland. De twee Duitslanden tegen elkaar dus, voor het eerst in de geschiedenis. Sommige kranten schreven over een broederstrijd, of zelfs een Ersatzkrieg, een vervangende oorlog. Maar zo hard ging het er niet aan toe, zeker niet op politiek niveau. De meeste West-Duitse politici besteedden überhaupt geen aandacht aan voetbal, en degenen die dat wel deden zagen de ontmoeting met de DDR eerder als een manier om dichter bij elkaar te komen. De minister van Binnenlandse Zaken sprak bijvoorbeeld van een droomloting. De Koude Oorlog bevond zich in een fase van détente, een ontspanning in de relatie tussen de twee machtsblokken. De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie maakten afspraken over de beperking van het aantal kernwapens en ballistische raketten. Bondskanselier Willy Brandt probeerde met zijn Ostpolitik de banden met communistische landen te normaliseren.
De regering van de DDR reageerde met gemengde gevoelens op het Duitse onderonsje. Aan de ene kant kregen zij nu een uitgelezen kans om de klassenvijand te verslaan, om te laten zien dat zij ‘het betere Duitsland’ vertegenwoordigden. Voor communistische landen was het sportveld al sinds de jaren 30 van grote symbolische waarde. Daar vonden ze internationale erkenning en konden ze de wereld laten zien dat het communisme superieur was aan het verderfelijke kapitalisme.
Aan de andere kant vreesde de DDR-leiding een vernederende afstraffing. Het West-Duitse voetbal was in alle opzichten beter dan het Oost-Duitse, en er ging ook veel meer geld in om. De DDR investeerde liever in sporten die meer Olympische medailles opleverden en minder onvoorspelbaar waren dan voetbal, zoals zwemmen, roeien en atletiek. Bovendien werden de DDR-leiders geconfronteerd met de vraag of Oost-Duitsers naar Hamburg mochten om de wedstrijd bij te wonen, en vooral: of ze wel terug zouden keren naar de DDR. Ze zagen de krantenkoppen al voor zich: ‘Honderden Oost-Duitsers vragen asiel aan na WK-wedstrijd.’
Wil je weten hoe dit verhaal afloopt? Koop nu mijn boek!
Bronnen
Andere Tijden Sport, Duitse broederstrijd (2010, documentaire)
Auke Kok, 1974. Wij waren de besten (2014, Thomas Rap)
Kay Schiller, The 1974 World Cup in West Germany: A Non-Event? In: The FIFA World Cup 1930-2010 – Politics, Commerce, Spectacle and Identities (2014, Wallstein Verlag)
Kay Schiller, WM 74: Als der Fussball modern wurde (2014, Rotbuch Verlag)
Coverfoto: Flickr
