2018 Rusland | Bloedlijnen - 90 minuten oorlog

Er wonen slechts 365.000 mensen in IJsland. Een groot deel van het jaar is het er guur en donker, waardoor ik zelf meer zou voelen voor lekker op de bank hangen dan voor een potje voetbal. Toch deed het eiland mee aan een WK dat zelfs Italië en Nederland niet haalden. Ik open daar even mee, want het is één van de meest bijzondere sportprestaties van de laatste tijd.

Ook in een ander opzicht was IJsland een vrij unieke deelnemer aan het wereldkampioenschap. De achternamen van alle 23 spelers eindigen op -son, behalve die van Frederik Schram. Ook zijn bijna alle spelers geboren in IJsland (Frederik Schram niet). Dat klinkt misschien logisch, maar dat is het niet. In deze multiculturele tijden bestaan nationale teams steeds vaker uit een kakofonie van raciale en culturele identiteiten. Tijdens het WK van 2018 vormden identiteit en burgerschap een rode draad door het toernooi – met gevolgen die ver boven het voetbalveld uitstegen.

De Russen komen

Laten we het eerst even hebben over de gastheer (maar niet te hard, want hij luistert mee). Op het FIFA-congres van 2 december 2010 werden Rusland en Qatar aangewezen om de WK’s van respectievelijk 2018 en 2022 te organiseren. Het leidde tot een storm die nog steeds niet is gaan liggen. Beschuldigingen van omkoping en corruptie grepen om zich heen; Zwitserland arresteerde meerdere FIFA-officials en zelfs de FBI ging zich ermee bemoeien. Sepp Blatter stapte op als voorzitter. De toch al bedenkelijke reputatie van de FIFA liep een gigantische deuk op.

Gelukkig voor Moskou richtten de meeste critici hun pijlen op de FIFA en het WK van 2022. Rusland heeft namelijk wél een echte voetbalcultuur en -geschiedenis, in tegenstelling tot het kurkdroge Qatar. Het leverde ook nog eens legendes als Lev Yashin, bijgenaamd ‘de zwarte spin’ en ook ‘de zwarte panter’. Yashin was niet zwart, noch een dier, maar wel één van de beste doelmannen aller tijden.

Vergiftigd

Maar in de aanloop naar het WK kwam Rusland steeds meer onder een vergrootglas te liggen. Een greep uit de lange lijst met heikele thema’s: racisme, gevaarlijke hooligans, gebrekkige homorechten, de bezetting van de Krim, het neerhalen van vlucht MH17, het autoritaire bewind van Vladimir Poetin. En alsof dat niet genoeg was kwam daar vlak voor het toernooi nog een zware aanklacht bij.

Op 4 maart 2018 werden twee mensen bewusteloos gevonden op een bankje in Salisbury, Engeland. Het bleek te gaan om een Russische ex-spion en zijn dochter, vergiftigd met zenuwgas. Alle beschuldigende vingers wezen naar de Russische geheime dienst. De aanslag leidde tot een enorme diplomatieke rel en de Britse regering zinspeelde zelfs op een boycot van het WK. Uiteindelijk zou het Engelse elftal wel gewoon afreizen naar Rusland, maar Britse ministers en leden van het koningshuis niet. Beter dan andersom natuurlijk, want dan had Queen Elizabeth misschien wel rechtsback moeten spelen.

I’m loving angels instead

Ondanks alles vloog het WK in juni gewoon uit de startblokken. Op de openingsdag zong Robbie Williams een paar liedjes en stak zijn middelvinger op naar de camera, Poetin hield een speech in het Russisch en het thuisland denderde met 5-0 over Saudi-Arabië heen.

In de weken daarna ontspon zich een aantrekkelijk toernooi met een aantal onvergetelijke wedstrijden. Ik kan je aanraden om Spanje-Portugal (3-3, drie keer Cristiano Ronaldo), België-Japan (3-2) en Frankrijk-Argentinië (4-3) even terug te kijken op YouTube. Zelfs de VAR, die voor het eerst zijn intrede deed, werd redelijk goed ingezet. Zo bleek het WK van 2018 één van de succesvolste edities aller tijden. Als je mij niet gelooft, neem het dan aan van deze Amerikaanse voetbalkenner:

Overal waar we heen gaan, vragen de mensen

En dan is het nu tijd voor een rondje ‘Wie ben ik?’. Zoals aangekondigd kwamen er tijdens dit WK allerlei netelige identiteitskwesties bovendrijven, waarvan ik de drie opvallendste er even uit pik.

Om te beginnen was er de Balkanruzie tussen Xherdan Shaqiri, Granit Xhaka en Servië. De eerste twee, allebei Zwitserse spelers met Kosovaars-Albanese roots, scoorden een goal tegen Servië en vierden dat met een nationalistisch handgebaar. Niet een Zwitsers handgebaar, maar de Albanese ‘dubbele adelaar’. Gezien het recente oorlogsverleden zag Servië dat dan weer als een regelrechte provocatie. De FIFA deelde boetes uit aan de twee spelers én aan de Servische fans vanwege hun politieke uitingen.

Ik verscheurde je foto

De grootste soap begon echter al in de aanloop naar het WK. De Turkse president Erdogan was voor zijn verkiezingscampagne in Londen en bracht daar een bezoek aan Mesut Özil en Ilkay Gündogan. De twee Duitse middenvelders van Turkse afkomst gingen gezellig met hem op de foto en Gündogan schonk hem zelfs een shirt met daarop de tekst ‘voor mijn president’. Een storm van kritiek laaide op. Duitse fans vroegen zich af waar nou eigenlijk de loyaliteit van de twee internationals lag. De Duitse afkeer van de autoritaire Erdogan maakte het hele verhaal nog eens extra gevoelig. Waarom zou je überhaupt op de foto willen met iemand die journalisten in de gevangenis gooit en de Turkse democratie uitholt?

De Duitse voetbalbond probeerde nog snel te redden wat er te redden viel. De twee moesten haastig op de foto met de Duitse president en benadrukten dat ze het allemaal niet politiek bedoeld hadden. De geest was echter al uit de fles. In de oefenwedstrijden richting het WK werden Özil en Gündogan uitgefloten door hun eigen supporters.

Gelukkig voor Duitsland kwam het in Rusland allemaal goed – of nee toch niet. De regerend wereldkampioen verloor meeslepend van Mexico en Zuid-Korea en kon na de groepsfase al naar huis. Daar woedde nog wekenlang een debat over integratie, burgerschap en racisme. Der Spiegel zette Özil op de cover van hun weekblad, met daarbij in grote letters ‘Entfremdung’.

Een week na de finale verklaarde Özil in een open brief dat hij nooit meer voor Duitsland wilde spelen, want “als ik win ben ik een Duitser, als ik verlies ben ik een immigrant”. Het is een sentiment dat veel Europeanen met een migratie-achtergrond zullen herkennen. Tegelijkertijd had Özil ook wel mogen beseffen dat hij zo’n gespleten houding zelf aanwakkert door vrolijk te poseren met een halve dictator. In 2019 gingen ze trouwens opnieuw samen op de foto – Özil als bruidegom op zijn eigen bruiloft, met Erdogan als zijn getuige. Tja.

Afrika wordt wereldkampioen

Duitsland kwam dus niet in de buurt van de titel, die uiteindelijk naar Frankrijk zou gaan. In de eindstrijd versloegen de Fransen het verrassende Kroatië met 4-2, mede door een goal van de 18-jarige Kylian Mbappé. Die trad daarmee in de voetsporen van Pelé door als tiener te scoren in een WK-finale.

De oplettende kijker, en zelfs de onoplettende kijker, kon het niet ontgaan dat veel van de Franse spelers een donkere huidskleur hadden. Meer dan de helft van de selectie had Afrikaanse roots. De reacties hierop geven een interessant inzicht in hoe verschillend mensen tegen identiteit aankijken. Een dag na de finale tweette een sportsite bijvoorbeeld de namen van de Franse spelers met daarachter het vlaggetje van hun ‘land van herkomst’. Eén van die spelers, linksback Benjamin Mendy, nam de tweet over maar veranderde elk vlaggetje naar het blauw-wit-rood van Frankrijk. ‘Fixed’ stond er boven zijn tweet.

Ook de Zuid-Afrikaanse komiek Trevor Noah waagde het om de Franse identiteit van het team in twijfel te trekken. In zijn Amerikaanse talkshow vierde hij (met een knipoog) dat Afrika het wereldkampioenschap had gewonnen. Als reactie kreeg hij een boze brief van de Franse ambassadeur in Washington: “Unlike the United States of America, France does not refer to its citizens based on their race, religion or origin. By calling them an African team, it seems you are denying their Frenchness.”

Zo laaide in Frankrijk, Afrika en ver daarbuiten een discussie op over wat het betekent om Frans te zijn. Zoals zo vaak bleek voetbal weer een spiegel van de moderne, multiculturele samenleving. Iedereen keek naar hetzelfde beeld, maar iedereen zag er iets anders in.